Cồng chiêng là loại hình văn hóa đặc sắc, đầy sức hấp dẫn của dân tộc Mường, tỉnh Hòa Bình. Từ bao đời nay, âm thanh cồng chiêng luôn gắn liền với phong tục, tập quán, lễ nghi trong đời sống tâm linh của người Mường. Văn hóa cồng chiêng được sáng tạo và lưu truyền hàng nghìn năm trong đời sống cộng đồng người Mường, góp phần quan trọng làm nên bản sắc văn hóa riêng của dân tộc.

Phụ nữ phường Thịnh Lang (TP Hòa Bình) thường xuyên sử dụng chiêng trong các hoạt động lễ hội hoặc sự kiện quan trọng của địa phương. 

Khi nói về giá trị âm nhạc cồng chiêng trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc Mường, ông Bùi Ngọc Lâm, nguyên Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình chia sẻ: “Đã có một thời (những năm 1980-1995), tình trạng chảy máu cổ vật cồng chiêng diễn ra khá phổ biến trong các bản làng người Mường khiến những người làm công tác quản lý văn hóa rất trăn trở.

Tuy nhiên, rất may, vẫn có không ít các gia đình, dòng họ người Mường hiểu được giá trị của di sản chiêng Mường chính là hồn cốt của dân tộc, là báu vật thiêng của gia đình, dòng họ nên họ quyết tâm bảo tồn, gìn giữ. Hiện nay, chúng tôi đã có thể yên tâm khẳng định, người Mường Hòa Bình chỉ mua chiêng về chứ không có chuyện mang chiêng đi bán nữa, cho dù họ có những bộ chiêng quý được giới săn đồ cổ trả giá vài trăm triệu đồng”.

Cũng theo ông Bùi Ngọc Lâm, trong một cuộc tổng kiểm kê tài sản văn hóa mới đây của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình cho thấy, toàn tỉnh hiện vẫn còn lưu giữ khoảng hơn 10 nghìn chiếc chiêng, chủ yếu ở 4 vùng Mường cổ và các huyện Đà Bắc, Lương Sơn, thành phố Hòa Bình. Vào các dịp lễ hội, các gia đình người Mường đã tự mua chiêng để chơi. Có không ít người dân đang sở hữu số lượng lớn chiêng Mường cũng như nắm giữ giá trị di sản, như: Nghệ nhân Bùi Tiến Xô ở xã Vĩnh Tiến (Kim Bôi); các Nghệ nhân Nguyễn Văn Thực, Bùi Thanh Bình ở phường Thái Bình (TP. Hoà Bình)…

Ở nhiều bản làng, nhiều nghệ nhân cồng chiêng còn tự tổ chức các lớp dạy nghệ thuật cồng chiêng và văn nghệ dân gian cho thế hệ trẻ.

 Bên cạnh đó, toàn tỉnh thành lập được hàng trăm CLB giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị chiêng Mường, nổi bật là thị trấn Mường Khến, các xã Phong Phú, Suối Hoa (Tân Lạc), thị trấn Bo, các xã Vĩnh Tiến, Xuân Thuỷ, Nam Thượng, Kim Lập (Kim Bôi)… Nhiều CLB văn hóa, văn nghệ dân gian được hình thành tại các vùng Mường: Bi - Thang - Vàng - Động. Những lớp học và CLB đều được hình thành từ sự đam mê, yêu thích của người dân và sự ủng hộ của chính quyền địa phương.

Đơn cử như tại huyện Lạc Sơn có 4 CLB hát dân ca Mường, 252 đội văn nghệ cơ sở và bảo tồn được hàng nghìn chiếc chiêng. Tại huyện Kim Bôi có CLB chiêng Mường liên thế hệ tại thôn Thao Cả, xã Vĩnh Tiến, quy tụ 25 thành viên tham gia. CLB do nghệ nhân Bùi Tiến Xô làm chủ nhiệm và trực tiếp truyền dạy…

Tại Lễ hội chiêng Mường năm 2016, tỉnh Hòa Bình đã huy động được 2.000 nghệ nhân tham gia trình tấu chiêng với chủ đề “Vật báu hồn thiêng”. Màn tấu chiêng này đã được Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục về màn trình tấu chiêng lớn nhất Việt Nam. Trước đó, năm 2011, tỉnh Hòa Bình đã lập kỷ lục Guinness Việt Nam với màn tấu chiêng lớn nhất gồm 1.500 nghệ nhân tham gia đánh chiêng.

Năm 2022 diễn ra nhiều sự kiện lớn của tỉnh, tiêu biểu là Hòa Bình đăng cai môn đua xe đạp trong khuôn khổ Đại hội Thể thao Đông Nam Á (SEA Games) lần thứ 31. Quá trình thi đấu tại giải, người dân địa phương không chỉ mang theo cờ, trống mà còn huy động cả dàn chiêng đến địa điểm thi đấu để cổ vũ, khích lệ tinh thần của vận động viên đến từ các nước trong khu vực.

Tại Phiên chợ vùng cao tỉnh Hoà Bình chào mừng SEA Games, các huyện, thành phố cũng trình tấu nghệ thuật chiêng Mường để giới thiệu, quảng bá văn hoá đến bạn bè, du khách trong và ngoài nước. Đặc biệt, tại chương trình nghệ thuật "Hòa Bình - Thanh âm xứ Mường” diễn ra cùng sự kiện tỉnh đón bằng công nhận lễ hội Khai hạ của dân tộc Mường và lịch tre (lịch đoi) dân tộc Mường Hòa Bình là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia, hơn 200 tay chiêng đã tham gia trình tấu, mang đến lễ hội một không gian đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc.

Chiêng Mường được sử dụng tại hơn 90% lễ hội của người Mường và luôn được tỉnh Hòa Bình lựa chọn trong các sự kiện văn hóa của tỉnh

Người Mường có 24 lễ hội sử dụng cồng chiêng như: Lễ hội mừng nhà mới, Lễ thành hôn, Lễ khai hạ (lễ hội xuống đồng), Lễ hội kéo si, Lễ bắt cá Lạc Sơn.... Âm nhạc của cồng chiêng Mường thể hiện trình độ điêu luyện của người chơi trong việc áp dụng những kỹ năng đánh chiêng. Người dân Mường không phải là những chuyên gia âm nhạc, nhưng đã sáng tạo ra nhiều bài chiêng mang đậm nét văn hóa của dân tộc mình.

Những bài chiêng phổ biến trong cộng đồng như: “Đón khách”, “Đi đường”, “Bông trắng, bông vàng”, “Chẩm khẩm”, “Vào hội”, “Đập bông bông”, “Poỏng ba”, “Poỏng chín”.... Hiện nay, các nhà nghiên cứu đã thu âm, ký âm được 50 bản nhạc các bài chiêng Mường. Trong nghệ thuật diễn tấu cồng chiêng, đối với dàn nhạc cồng chiêng Tây Nguyên - mỗi chiêng trong dàn nhạc phải bảo đảm một thang âm nhất định, nhưng âm nhạc cồng chiêng Mường lại không cần tuân theo một điệu thức nào cả. Bởi vậy, khi diễn tấu chiêng Mường, có thể hàng trăm, hàng ngàn nghệ nhân cùng hòa vào một dàn phối hợp tấu chiêng nhịp nhàng mà vẫn không bị lạc điệu.

Để bảo tồn giá trị di sản cồng chiêng Mường, khuyến khích các nghệ nhân, diễn viên quần chúng tham gia giữ gìn, phát huy di sản âm nhạc dân gian, từ năm 2015 đến nay, tỉnh Hòa Bình đang triển khai Đề án” Bảo tồn chiêng Mường”. Theo đó, mỗi năm, tỉnh hỗ trợ đội văn nghệ của mỗi xóm 2 triệu đồng. Hiện tại, tỉnh Hòa Bình đang xây dựng hồ sơ đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xem xét, công nhận “Không gian văn hóa cồng chiêng của người Mường” là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Gắn với việc bảo tồn, làm lan toả sâu sắc giá trị văn hoá chiêng Mường, hoạt động truyền dạy nghệ thuật chiêng cũng được các cấp, ngành quan tâm. Ngành Giáo dục và Đào tạo đã tích cực phối hợp với địa phương đưa công tác truyền dạy cho học sinh các nhà trường. Hội phụ nữ, Đoàn thanh niên ở cơ sở triển khai các lớp truyền dạy cho thanh, thiếu niên. Hằng năm, Trung tâm Văn hoá tỉnh mở hàng chục lớp tập huấn, truyền dạy về chiêng cho đội văn nghệ các xóm, xã. Qua đó, góp phần nâng cao ý thức bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá chiêng Mường.

 Chiêng Mường được bảo tồn, phát huy rộng khắp vào các dịp lễ hội, trong các sự kiện của tỉnh, huyện, địa phương, được quảng bá, giới thiệu trong các sự kiện chính trị, văn hoá ở khu vực và toàn quốc, trở thành niềm tự hào của cộng đồng người Mường Hoà Bình, sản phẩm du lịch hấp dẫn, đóng góp cho phát triển kinh tế-xã hội, đồng thời góp phần quan trọng làm nên bản sắc văn hoá truyền thống của tỉnh.

Hồng Anh (baodantoc.vn)